حوزه علمیه شیرازشیراز در سال۷۴ هجری به دست مسلمانان فتح شد. هجرت امام رضا (علیه‌السلام) به ایران خیل عاشقان ولایت و سادات علوی را راهی ایران نمود که برخی از آنان در شیراز به دست حاکمان عباسی به شهادت رسیدند. تاریخ پیدایش حوزه علمیه شیراز به قرن دوم با روی کار آمدن آل بویه باز می‌گردد و با به قدرت رسیدن صفویان و افزایش قدرت تشیع حوزه علمیه شیراز نیز رو به گسترش پا نهاد و تا به امروز این راه را ادامه داده است. ۱ - دوره پیدایشاین دوره از قرن دوم شروع و تا قرن دهم ادامه می‌یابد. حکومت آل بویه موجب شکوفایی حوزه علمیه شیراز در این دوره است و برخی از فقها و حکیمان از این دیار به کاروان دانش می‌پیوندند. اواسط قرن چهارم هجری شیراز به تصرف دیلمیان درآمده و تشیع به عنوان مذهب رسمی مورد توجه قرار گرفته است. [۱]
افسر، کرامت‌الله، تاریخ بافت قدیمی شیراز، ص۴۴ـ۴۷.
از فعالیت‌های فرهنگی آل بویه در این دوره مسجد جمعه و کتابخانه عضدالدولة است. [۲]
افسر، کرامت‌الله، تاریخ بافت قدیمی شیراز، ص۵۱.
این روند موجب گشت تا در قرن پنجم هجری دانشمندانی شیعی از این سرزمین پا به عرصه نهند.۱.۱ - علمای دوره«حسن بن احمد بن حبیب» «ابوعبدالله فارسی» از مشایخ شیخ مفید، «زید بن علی بن عبدالله، ابوالقاسم فارسی فسوس»، «عباس بن عمر بن عباس بن محمد فارسی»، از مشایخ نجاشی، «عبدالواحد بن محمد فقیه، ابوعبید جوزجانی»، شاگرد ابن‌سینا، «کردی بن عکبر بن کردی فارسی» ساکن حلب از فقهای ثقه و شاگردان ابی‌جعفر محمد بن حسن طوسی، «محمد بن حسین بن محمد بن حسین فارسی» و «محمد بن زید بن علی فارسی» از شاگردان شیخ طوسی، و «محمد بن عبدالرحمان، ابوعبدالله فارسی» برخی از مشاهیر حوزه علمیه شیراز هستند که با حوزه علمیه نجف در ارتباط می‌باشند و بعضی از آنها خود از اساتید حوزه نجف محسوب می‌گردند. این روند در قرن ششم نیز ادامه دارد چنانکه نام سه مدرسه بزابه، مجیر بغدادی و خوارزمشاه در تاریخ یاد شده است. [۱۱]
سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۱۳۸.
۱.۲ - مدارس دورهدر دوره‌های بعد که به هفتم تا دهم تعلق دارد نام ۳۱ مدرسه علمیه در حوزه شیراز ثبت شده است: ۱. مدرسه فزاری ۲. مدرسه قراجه ۳. مدرسه منکربری ۴. مدرسه لالا ۵. مدرسه شریفی ۶. مدرسه زاهده خاتون ۷. مدرسه تاجی ۸. مدرسه سنقریه ۹. مدرسه امینی ۱۰. مدرسه عمید ۱۱. مدرسه مقربی ۱۲. مدرسه فخرالدین ابوبکر ۱۳. مدرسه اتابکیه ۱۴. مدرسه رفیعی ۱۵. مدرسه عضدیه ۱۶. مدرسه شاهی ۱۷. مدرسه نصیریه ۱۸. مدرسه بنجیر خوزی ۱۹. مدرسه سادات طویل ۲۰ مدرسه نجیبیه ۲۱. م درسه مجدیه ۲۲. مدرسه مزار احمد بن موسی ۲۳. مدرسه مقبره امام قطب ۲۴. مدرسه مزار شمس‌الدین سمنانی ۲۵. مدرسه دارالشفا ۲۶. مدرسه بقعه بی‌بی دختران ۲۷. مدرسه مسعودیه ۲۸. مدرسه دارالصفا ۲۹. مدرسه منصوریه ۳۰. مدرسه مولانا محیی‌الدین ۳۱. مدرسه حسن‌کیا [۱۲]
سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۱۹۳ـ۲۰۰.
۲ - دوره گسترش و پیشرفتصفویان در نشر تشیع در ایران هر چند پیشگام نیستند و برخی دیگر از حکومت‌های شیعه چون آل بویه و علویان بر آنان پیشی دارند، لیکن آنها در دایره گسترده‌تری تمدن اسلامی و فرهنگ شیعی را نشر داده‌اند. آغاز دوره دوم حوزه علمیه شیراز با استقرار دولت صفوی آغاز و تا قرن پانزدهم ادامه می‌یابد. ۲.۱ - مهاجرت علمای بحرینبا رواج فرهنگ شیعی در ایران بسیاری از دانشمندان بحرین از اوایل قرن یازدهم به شیراز مهاجرت نموده و در این شهر مقیم شدند. برخی از آنان عبارتند از: ۱. سید ابوعلی ماجد، فرزند سید‌هاشم بحرانی (متوفی ۱۰۲۸. ق) ۲. احمد بن عبدالسلام بحرانی (زنده به سال ۱۰۲۸. ق) ۳. شیخ صالح بن عبدالکریم بحرانی (متوفی ۱۰۹۸. ق) ۴. سید ماجد فرزند سیدمحمد بحرانی (زنده به سال ۱۰۹۷. ق) ۵. شیخ یوسف بحرانی (۱۱۰۷ـ۱۱۸۶. ق) صاحب «الحدائق الناضرة» [۱۳]
صدر حاج سیدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ج۳، ص۱۰۱ـ۱۰۹.
۱.۲ - مدارس دورهدر این دوره نیز ده‌ها مدرسه علمیه در شیراز به عنوان نهاد آموزشی به فعالیت مشغول بودند. مدارس این دوره به قرار زیر هستند: ۱. مدرسه محبیه ۲. مدرسه خان ۳. مدرسه میرزا لطفی ۴. مدرسه هاشمیه ۵. مدرسه اسماعیلی ۶. مدرسه حکیم ۷. مدرسه نظامیه ۸. مدرسه امامیه ۹. مدرسه صالحیه ۱۰. مدرسه مقیمیه ۱۱. مدرسه بابله ۱۲. مدرسه حاجی میرزا قاسم‌خان ۱۳. مدرسه آقا باباخان ۱۴. مدرسه شفاعیه [۱۴]
سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۳۱۴ـ۳۲۵.
۲.۳ - بزرگان دورهاز بزرگان این دوره «صدرالمتالهین شیرازی» و «حاج میرزا محمدحسن» معروف به «میرزای شیرازی» است که هر چند هیچ کدام در شیراز اقامت دایم نداشته‌اند، لیکن نام شیراز را به عنوان دیاری شیعی که فرزانگانی در فلسفه و فقه را به جهان تشیع عرضه نموده است در خاطره‌ها زنده می‌کنند. به خصوص میرزای شیرزای که نهضت ضد استعماری تنباکو را به وجود آورد و قدرت دینی عالمان شیعه را به نمایش گذاشت. ۳ - بزرگان تاریخ شیرازبرخی از این بزرگان عبارتند از: ۱. احمد بن موسی کاظم (علیه‌السلام)، معروف به شاهچراغ ۲. محمد بن موسی کاظم (علیه‌السلام) ۳. علی بن حمزة بن موسی کاظم (علیه‌السلام) ۴. ابراهیم عسکر بن موسی بن ابراهیم الاصغر بن موسی کاظم (علیه‌السلام) ۵. حسین بن اسحاق بن موسی کاظم (علیه‌السلام) ۶. محمد صورانی بن حسن بن حسن بن حسین بن اسحاق بن موسی کاظم (علیه‌السلام) ۷. قاسم بن احمد بن حسن بن سلیمان بن قاسم الرسی ابن ابراهیم طباطبا بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب (علیه‌السلام). [۱۵]
کمونه حسینی، عبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر، ص۱۶۰ـ۱۶۲.
در واقع، شیعه از قرن دوم در شیراز حضور یافته و در طی سال‌ها به جایگاه رفیعی نایل آمده است.۴ - مشاهیر حوزه علمیه شیرازاز اواخر قرن سیزدهم هجری حوزه علمیه شیراز شاهد تعداد قابل توجهی از دانشمندان فرزانه در فقه و اصول و معارف الهی است که برخی از آنان با موضع‌گیری در مقابل شیخیه کرمان، کتاب‌هایی را در ردّ فرقه شیخیه به رشته تحریر درآورده‌اند و برخی بر ضد استعمار انگلیس موضع‌گیری نموده مردم را علیه آنان بسیج نموده‌اند. بعضی از مشاهیر دانشمندان شیراز به قرار زیر هستند: ۱. حجت‌الاسلام میرزا محمدابراهیم شیرازی (قرن سیزدهم) ۲. حجت‌الاسلام آقا سیدابوالحسن دستغیب شیرازی (متوفی بعد از ۱۳۰۰. ق) وی در علوم عقلی و ریاضی مهارت بسزایی داشت. ۳. حجت‌الاسلام سیدابوالقاسم شیرازی (متوفی حدود ۱۲۸۰. ق) وی از مدرسین حوزه علمیه شیراز بود. ۴. حجت‌الاسلام سیداحمد بن سید عبدالکریم موسوی شیرازی (متوفی حدود ۱۲۵۰. ق) وی از دانشمندان متبحّر حوزه شیراز بود، «کشف الاسرار، جبر و اختیار» از آثار اوست. ۵. آیت‌الله سیداسماعیل بن سید رضی حسینی شیرازی (۱۲۵۸ـ۱۳۰۵. ق) وی پدر حضرت آیت‌الله العظمی میرزا عبدالهادی شیرازی و پسر عموی میرزای بزرگ شیرازی بوده و از علمای جلیل القدر و فقهای عصر خویش محسوب می‌شده است. ۶. آیت‌الله سیدمیرزا آقا ابن احمد مستوفی حسینی شیرازی، وی داماد میرزای شیرازی است. ۷. آیت‌الله العظمی شیخ محمدباقر شیرازی، وی از معاصرین وحید بهبهانی و علامه بحرالعلوم است. ۸. آیت‌الله العظمی سیدمحمدباقر موسوی طیب شیرازی (متوفی حدود ۱۲۳۵. ق) وی از عالمان متبحر قرن سیزدهم هجری است. ۹. آیت‌الله شیخ محمدجعفر بن محمد، «ملا آقابزرگ شیرازی» (متوفی حدود ۱۳۰۰. ق) معظم له از مراجع قضاء و افتاء شیراز محسوب می‌شد. ۱۰. حجت‌الاسلام شیخ جعفر تجوری شیرازی، وی از شاگردان مجدد شیرازی است. ۱۱. حجت‌الاسلام شیخ محمدجواد بن محمدرضا آیت‌اللهی (متولد ۱۳۰۹. ق) ۱۲. حجت‌الاسلام ملا محمدجواد شیرازی (متوفی حدود ۱۲۶۰. ق)، ایشان از فقهای شیراز و مؤلفان آن سامان است. «الکواکب المضیئه» از جمله تالیفات او می‌باشد. ۱۳. حجت‌الاسلام سیدحسین بن محمدرضا حسینی شیرازی، وی عالمی فاضل و از شاگردان شیخ فضل‌الله نوری است. ۱۴. حجت‌الاسلام شیخ محمدرضا بن اسدالله عالمی (متوفی حدود ۱۳۴۰. ق)، وی از ادیبان شیراز است. «بصیر السعداء» و «عقود الدر النضید» از آثار اوست. ۱۵. حجت‌الاسلام سیدمحمدرضا بن اسماعیل موسوی شیرازی (۱۲۲۳ـ۱۳۰۰. ق)، وی از شاگردان حاجی کلباسی است و کتاب‌هایی در معارف اسلامی نگاشته است. «جامع الدعوات»، «درراللئالی»، «الانوار الرضویة»، «العقائد»، «مدائن العلوم» و «مصباح الرضوی» از آن جمله است. ۱۶. آیت‌الله شیخ عبدالجبار شیرازی (متوفی ۱۳۱۹. ق)، وی از فقهای شیراز و از شاگردان شیخ انصاری و میرزای بزرگ شیرازی و مرجع مردم شیراز در مسایل شرعی و احکام دینی بوده است. ۱۷. آیت‌الله العظمی عبدالهادی حسینی شیرازی (۱۳۰۵ـ۱۳۸۳. ق) ۱۸. آیت‌الله سیدعلی‌اکبر فال اسیری شیرازی (متوفی ۱۳۱۹. ق)، وی از فقهای بزرگ عصر خویش و از شاگردان میرزا حبیب الله رشتی است که نهضت تنباکو را در شیراز هدایت نمود. ۱۹. آیت‌الله حاج سیدمحمدباقر آیة‌اللهی (متولد ۱۳۲۲. ق)، وی فرزند آیت‌الله العظمی میرعبدالباقی است که از حوزه علمیه شیراز، نجف، اصفهان و قم بهره برده سپس به شیراز بازگشته و به خدمات دینی مشغول شده است. ۲۰. حجت‌الاسلام سید محمدکاظم آیة‌اللهی (متولد ۱۳۳۲. ق)، وی فرزند دیگر آیت‌الله میرعبدالباقی است که در حوزه علمیه شیراز و قم به تحصیل پرداخته و کتاب‌ها و رساله‌هایی در فقه به رشته تحریر درآورده است. ۲۱. آیت‌الله سیدابوالقاسم ارسنجانی (متولد ۱۳۱۸. ق)، وی از طلاب شیراز بود که برای تکمیل تعالیم دینی راهی نجف اشرف شده بود لیکن با تبعید آیات عظام نجف به قم در سال ۱۳۴۲. ق به ایران آمد و پس از تحصیل در مکتب مرحوم آیت‌الله حائری یزدی و سیدعلی یثربی کاشانی، به شیراز رفته و به تدریس در آن حوزه و ترویج احکام دین پرداخت. ۲۲. حضرت آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب شیرازی، معظم له از عالمان بزرگ و عارفان نامی شیعه است که مدارج عالی را در حوزه نجف به اتمام رساند و در شیراز به ارشاد امت اسلامی پرداخت. «گناهان کبیره»، «قلب سلیم»، «حاشیه بر کفایة الاصول» بعضی از تالیفات اوست. ۲۳. آیت‌الله سیدنورالدین بن میرزا ابوطالب حسینی شیرازی، ایشان از آیات عظام نجف اشرف اجازه اجتهاد دریافت کرده و به تالیف کتاب و ارشاد مردم مشغول بود. «اسلام و جهان امروز»، «اصل الاصول»، «تفسیر قرآن مجید»، «حاشیه بر عروة الوثقی»، «حکمت الهی» «سیاست اسلام» «علم رجال و درایه» و «علم کلام» از آثار اوست. ۲۴. آیت‌الله سیدصدرالدین مجتهد شیرازی (متولد ۱۲۲۱. ق)، ایشان از دانشجویان حوزه شیراز و نجف می‌باشند که پس از تحصیل به موطن خویش بازگشته و «جمعیت انصار» را تشکیل دادند. از آثار ایشان یک دوره دایرةالمعارف بیست جلدی به نام «مجموعة الاشتات» است. ۲۵. آیت‌الله العظمی میرزا ابراهیم بن محمدعلی مجتهد محلاتی شیرازی (متوفی ۱۳۳۶. ق)، ایشان از فقها و مجتهدان جامع الشرایط و از شاگردان مجدد شیرازی است که تقریرات درس استاد در فقه و اصول را به رشته تحریر درآورده است. «حاشیه بر مبحث استصحاب» از رسائل شیخ انصاری و «رساله‌ای در ردّ حاج محمدکریم‌خان کرمانی» از تالیفات اوست. ۲۶. آیت‌الله العظمی شیخ جعفر بن محمدحسین محلاتی شیرازی (متولد ۱۲۴۳. ق)، معظم له از مجتهدان شیراز بود که از اساتید حوزه‌های علمیه شیراز، سامرا و نجف بهره برده و در شیراز اسکان یافته بود. وی در جنگ جهانی اول ۱۳۳۲ـ۱۳۳۷. ق مردم را به دفاع از ایران و جنگ با دولت انگلیس فراخواند. در این ایام خود نیز لباس رزم پوشیده و به صف مبارزان پیوست تا اینکه انگلیسی‌ها بوشهر را تخلیه کردند. [۱۶]
شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، ج۵، ص۴۱۷ـ۴۶۱.
۲۷. حضرت آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی (متولد ۱۳۴۷. ق/۱۳۰۵ ش.)، معظم له مقدمات و سطح را در حوزه علمیه شیراز به پایان رساند، سپس در حوزه علمیه قم و نجف سطوح عالی را از محضر آیات عظام بروجردی، علامه طباطبایی و دیگران فرا گرفت و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد. ایشان علاوه بر تالیف و تدریس در حوزه و مباحث فقهی و اصولی با نگارش کتاب‌هایی در رد اصول فلسفه مارکسیست و تبیین مبانی عقیدتی، اقتصادی و حقوقی اسلام پاسخگوی نسل جوان گردید و اینک در حوزه قم یکی از اساتید فقه و اصول و تفسیر قرآن کریم محسوب می‌شوند که صدها جلد کتاب و مقاله در زمینه‌های گوناگون علمی به رشته تحریر درآورده‌اند. قواعد الفقهیه، انوار الاصول و نظارت بر تفسیر نمونه برخی از آنهاست. ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه شیراز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۸/۲۲. |